Xin chào các bạn, trong bài viết trước mình đã giới thiệu cho các bạn biết về một trong những cuộc khủng hoảng kinh tế – tài chính lớn nhất trong lịch sử thế giới – Đại khủng hoảng diễn ra vào những năm 1930. Hậu quả của nó để lại là cực kì nặng nề và tàn khốc đến nỗi phải mất đến hơn 20 năm sau đó, thế giới mới có những sự hồi phục trở lại. Hôm nay, mình sẽ nói về một sự kiện gần đây hơn một xíu, sự kiện đã đánh sập thị trường tài chính của Mỹ và khiến cho nền kinh tế lớn mạnh nhất lúc bấy giờ này nhanh chóng rơi vào suy thoái. Tuy rằng, thiệt hại nó để lại có thể không nặng nề như Đại khủng hoảng nhưng đây cũng là một bài học lịch sử cho các nhà đầu tư về hậu quả của những quyết định đầu tư thiếu lý trí.
Bong bóng Dotcom (Dotcom Bubble) là gì?
Trong thời gian vừa qua, thời điểm dịch bệnh Covid-19 bùng phát cũng là lúc các kênh đầu tư như chứng khoán, vàng, bất động sản nổi lên như một trào lưu phổ biến giúp các nhà đầu tư kiếm thêm thu nhập trong thời kì khó khăn. Tuy nhiên, chính sự bùng nổ của các thị trường tài chính đã khiến nhiều nhà đầu tư cả mới và cũ quên mất một sự thật rằng thị trường tài chính luôn là một sân chơi tiềm ẩn rất nhiều rủi ro và nó sẽ luôn có cách lấy lại tiền từ bạn. Bong bóng Dotcom có lẽ là minh chứng rõ nhất cho quan điểm này – sự phát triển quá nhanh nhưng không đảm bảo được sự bền vững và giá trị nội tại của thị trường chứng khoán Mỹ trong những năm 90 cuối cùng cũng gây nên sự sụp đổ và khủng hoảng tạo ra sự suy thoái cho nền kinh tế lớn nhất thế giới lúc bấy giờ.
Dotcom là gì?
Nói qua một chút về khái niệm Dotcom, đây là một thuật ngữ dùng để chỉ các công ty công nghệ mà hoạt động kinh doanh chủ yếu là trên mạng Internet lúc bấy giờ. Khởi nguồn cho cái tên “Dotcom” xuất phát từ tên miền các trang web của các công ty này kết thúc với đuôi “.com” (từ com là viết tắt của từ commercial).
Mô hình kinh doanh của các công ty công nghệ “Dotcom” lúc bấy giờ đều có điểm chung là sử dụng mạng Internet để hoạt động và truyền thông. Tại những công ty này, phần lớn các dịch vụ đều được cung cấp qua Internet kèm theo các sản phẩm vật lý. Tuy vậy, vẫn có một số công ty không hề cung cấp bất kỳ sản phẩm vật lý nào hết.
Bong bóng Dotcom
Bong bóng Dotcom (Dotcom bubble) là bong bóng của thị trường chứng khoán Mỹ xảy ra vào thập niên 90 khi cổ phiếu của các công ty công nghệ cao, đặc biệt là các công ty khởi nghiệp và hoạt động trên Internet có tên miền với đuôi “.com” bị đầu cơ quá mức dẫn đến sụp đổ.
Bong bóng Dotcom đã góp phần cùng các nhân tố khác tạo nên sự thịnh vượng về kinh tế tại Mỹ vào cuối thập niên, thời kỳ mà nhiều người gọi là “Nền kinh tế mới” nhưng cũng có một số chuyên gia cho rằng đó là “Sự thịnh vượng bất thường”. Nguồn gốc của bong bóng Dotcom có thể được bắt nguồn từ sự ra mắt của World Wide Web vào năm 1989, sau đó mở ra một kỷ nguyên mới của các công ty khởi nghiệp dựa trên Internet và công nghệ trong những năm 1990, và đà tăng trưởng khi thập kỷ kết thúc. Thời kỳ này đánh dấu sự xuất hiện của việc sử dụng rộng rãi và áp dụng Internet từ việc mua sắm trực tuyến, truyền thông và nguồn truyền tải tin tức. Lúc bấy giờ sự chú ý của giới truyền thông và các nhà đầu tư cũng đổ dồn vào các công ty Dotcom tạo nên hiệu ứng bong bóng khổng lồ.
Diễn biến
Nền kinh tế mới
Giai đoạn từ năm 1995 – 2000, Mỹ trở nên thịnh vượng hơn bao giờ hết với mức tăng trưởng kinh tế lên đến 4,9% mỗi năm (so với mức trung bình 2,75% từ 1972 – 1995). Điều đáng nói ở đây là khi sự tăng trưởng kinh tế cao và ổn định nhưng ngay cả tỷ lệ thất nghiệp và lạm phát đều ở mức thấp. Chỉ số NASDAQ có lúc chạm đến đỉnh cao của mọi thời đại với 5132,52 điểm, tăng 582% từ tháng 1 năm 1995 đến tháng 3 năm 2000.
Nếu ai học kinh tế sẽ dễ dàng thấy được, theo lý thuyết kinh tế vĩ mô, khi kinh tế tăng trưởng nhanh hơn (hoặc tỷ lệ thất nghiệp thấp hơn) thì sẽ dẫn đến tỷ lệ lạm phát cao hơn. Tuy nhiên, kinh tế Mỹ giai đoạn 1995 – 2000 lại không như vậy. Điều này đã khiến cho các nhà kinh tế gọi đây là New Economy (nền kinh tế mới), dù một vài người vẫn cho rằng đây là “Sự thịnh vượng bất thường”. Tuy nhiên, thời kỳ hoàng kim này cũng đã chấm dứt và kéo theo là sự khủng hoảng về kinh tế trong một vài năm sau đó, mở đầu một thiên niên kỷ thứ 2 khá tồi tệ. Cả quá trình này được nhiều chuyên gia cho là có liên quan đến bong bóng Dotcom. Dưới đây mình sẽ nói về nó.
Quá trình hình thành
Vào năm 1993, khi mà mạng Internet còn đang khá chậm, đắt tiền và khó sử dụng, World Wide Web đã ra đời và mang đến một cuộc cách mạng về một mạng lưới thông tin toàn cầu mà ai cũng có thể truy cập được chỉ với một thiết bị được kết nối Internet và hiển nhiên là miễn phí cho người dùng. Ngay sau đó, Microsoft đã cho ra đời trình duyệt Mosaic, trình duyệt đầu tiên trên thế giới lúc bấy giờ giúp người dùng có thể vừa xem được cả ảnh và cả chữ hiển thị. Lập tức, lượng người dùng truy cập vào Internet tăng lên đáng kể và bất cứ ai cũng có thể truy cập được chỉ với một thiết bị được kết nối mạng. Điều này khiến cho những chiếc máy tính cá nhân không còn là sản phẩm cao cấp mà dần phổ biến như những vật dụng cá nhân. Bên cạnh đó, việc Microsoft giới thiệu hệ điều hành Windows 95 vào năm 1995 với nhiều cải tiến vượt trội so với phiên bản 3.1 đã đẩy nhu cầu về việc sở hữu và sử dụng máy tính cá nhân tăng cao. Chính nhu cầu đó đã tạo nên sự cạnh tranh giữa các hãng chế tạo phần cứng máy tính, nhất là chế tạo bộ vi xử lý khiến cho giá của chiếc máy tính cá nhân rẻ hơn. Những yếu tố này đã góp phần mở ra cơ hội sử dụng rộng rãi máy tính cá nhân tại doanh nghiệp và gia đình.
Hiển nhiên Microsoft đã trở thành công ty thống trị thế giới tại thời điểm ấy và Bill Gates trở thành tỷ phú giàu nhất thế giới. Bất kì một startup công nghệ nào cũng muốn được trở thành kỳ lân như Microsoft và các doanh nhân trẻ cũng thấy được tiềm năng đầu tư kinh doanh trên mạng Internet là vô cùng to lớn tại thời điểm ấy, kết hợp với việc lãi suất cho vay lúc bấy giờ đang ở mức thấp nhất kể từ thập niên 70 đã dẫn đến việc hàng trăm hàng ngàn công ty công nghệ được thành lập nên và trong đó có Netscape Communication – được nhiều người xem như là tác nhân chính của bong bóng Dotcom.
Netscape Communication ra đời vào năm 1994 và phát hành phiên bản trình duyệt của riêng họ – Netscape Navigator. Nhanh hơn, dễ dùng hơn, giao diện đơn giản và đặc biệt miễn phí người dùng so với phiên bản Mosaic đang phải trả phí lúc bấy giờ. Rất nhanh chóng, với chất lượng trải nghiệm vượt trội và trực quan Netscape đã thâu tóm ¾ thị trường trình duyệt đang bùng nổ chỉ trong vòng 4 tháng kể từ khi ra mắt trước khi kết thúc năm đầu tiên với với doanh thu 75 triệu USD, năm tiếp theo 375 triệu USD, năm tiếp theo nữa 500 triệu USD. Chỉ trong vòng 3 năm, Netscape đã thành công đạt được cột mốc mà ngay đến cả Microsoft cũng phải mất hơn 1 thập kỷ để làm được. Lúc này đây, một cuộc đua vô hình chung đã được mở ra, nếu ai không bắt kịp được xu hướng Internet sẽ trở nên lạc hậu và loại khỏi cuộc chơi. Các công ty “Dotcom” bắt đầu xuất hiện khi nhiều doanh nhân trẻ nhìn thấy cơ hội và tiềm năng rất lớn để khai thác một thị trường online đang ngày càng phát triển như: Amazon, Yahoo, eBay,.. cùng nhiều công ty công nghệ khác sử dụng Internet làm nền tảng chính trong hoạt động kinh doanh.
Mặc dù vẫn đang trong giai đoạn đầu của sự phát triển nhưng nhận thấy tiềm năng mở rộng rất lớn của mình, ngày 9/8/1995 Netscape tiến hành IPO (Initial Public Offering – phát hành cổ phiếu lần đầu ra công chúng) công ty mìn trên sàn chứng khoán. Tại thời điểm đó, ai cũng nghĩ rằng tiềm năng phát triển của Internet là vô bờ bến, với lượng người truy cập Internet ngày một tăng cùng với sự phổ biến lan rộng, sẽ chẳng có một nhà đầu tư nào muốn từ bỏ cơ hội nhảy lên con thuyền Netscape mặc dù theo báo cáo tài chính thì công ty vẫn đang lỗ nặng. Ngày đầu tiên lên sàn, giá cổ phiếu không những không tụt mà ngược lại, tăng khá mạnh trước khi đóng cửa ở mức giá $58,25 (đỉnh $74,75) đẩy định giá của Netscape lên đến 2,7 tỷ USD. Trong suốt 1995, giá trị công ty này tăng gần như gấp đôi sau mỗi quý, chỉ trong vòng vài phút lên sàn chứng khoán Netscape đã trở thành ước mơ của hàng nghìn công ty, doanh nghiệp đang phải nỗ lực nhiều năm trời ngoài kia.
Sự cạnh tranh khốc liệt giữa Microsoft và Netscape đã góp phần nâng tầm trải nghiệm Internet cho người dùng một cách chóng mặt. Với đợt IPO thành công vang dội của mình, Netscape đã tạo ra tiền lệ cực kì quan trọng đối với các công ty công nghệ lúc bấy giờ, mặc dù hoạt động thua lỗ, chưa có lãi và doanh thu không rõ ràng nhưng vẫn có thể đặt được IPO khủng. Các nhà đầu tư bắt đầu trở nên hưng phấn, cùng với việc Đạo luật cứu trợ người nộp thuế 1997 ra đời đã khiến cho cơn sốt đầu cơ trở nên nóng hơn bao giờ hết. Các công ty công nghệ “Dotcom” đua nhau IPO lên sàn chứng khoán để tìm kiếm nguồn tiền, các nhà đầu tư thì vẫn luôn tin vào một tương lai tươi sáng dành cho Internet nên họ sẵn sàng nhảy vào bất cứ đợt IPO của bất kỳ công ty công nghệ nào cho dù các công ty đấy có mức tăng trưởng doanh thu cao nhưng vẫn lỗ do chi phí hoạt động quá lớn. Bên cạnh đó, cuộc khủng hoảng tài chính 1997 tại Châu Á diễn ra cùng lúc khiến cho mức lãi suất huy động và vốn vay cũng giảm, lãi suất ngân hàng không còn là thứ hấp dẫn đủ để giữ dòng tiền ở lại và dĩ nhiên nó sẽ phải tìm đến những miếng bánh béo bở hơn và còn nơi nào hấp dẫn hơn là “Silicon Valley” nơi mà hàng nghìn công ty công nghệ “Dotcom” đang cố gắng kêu gọi vốn để phát triển.
Đỉnh điểm dòng vốn chảy vào NASDAQ kéo dài từ 1997 và đến 1999, hơn 39% số tiền của các VCs chảy vào các công ty công nghệ “Dotcom” cùng với đó là hàng trăm công ty đua nhau IPO lên sàn bất chấp rủi ro. Năm 1996, 677 công ty ở Hoa Kỳ đã niêm yết cổ phiếu; tiếp theo là 474 vào năm 1997, 281 vào năm 1998, 476 vào năm 1999 và 380 vào năm 2000. Truyền thông cũng đưa tin nhiều về cổ phiếu các công ty tăng nhanh giá trị khiến nhiều nhà đầu tư lại càng tư tin và rót nhiều tiền vào hơn nữa. Các ngân hàng thời điểm đó cũng không ngần ngại việc rót tiền cho các công ty “Dotcom” cho dù báo cáo tài chính không được mấy khả quan cho lắm vì họ cũng tin tưởng vào một thị trường Internet sẽ phát triển bùng nổ hơn nữa trong tương lai, phớt lờ đi một số cảnh báo về một bong bóng đang dần hình thành. Đến năm 1999, chỉ số NASDAQ có mức tăng trưởng kỷ lục lên đến 85%, giá trị cổ phiếu tăng lên nhanh. Giá trị của NASDAQ, nơi có nhiều cổ phiếu công nghệ lớn nhất, đã tăng từ khoảng 1.000 điểm vào năm 1995 lên hơn 5.000 điểm vào năm 2000.
Ngày càng có nhiều startup với nhiều ý tưởng viễn vông và mô hình hoạt động bất hợp lý ra đời. Thật ra mà nói thì gần như mô hình hoạt động của bất kì công ty “Dotcom” nào ở thời điểm đó cũng đều là bất hợp lý. Thay vì nhận được nguồn vốn và đi phát triển cơ sở hạ tầng thì các công ty này lại dùng nó để quảng cáo cho thương hiệu của mình nhằm tạo ra sự khác biệt để lại tiếp tục thu hút nguồn vốn mới từ các nhà đầu tư mới. Thậm chí có những công ty còn dành đến cả 90% nguồn vốn kêu gọi được vào quảng cáo bản thân, đó là lý do vì sao mà tăng trưởng doanh thu thì luôn có những lợi nhuận lại không thấy đâu vì gần như tất cả tiền đều để đập vào marketing. Bắt đầu xuất hiện những phi vụ thu mua trị giá hàng tỷ USD sản sinh ra các tỷ phú giàu sụ chỉ sau một đêm như Mark Cuban với thương vụ mua lại Broadcast.com từ phía Yahoo trị giá 5,7 tỷ USD (1999) hay Elon Musk bán lại PayPal cho eBay với giá 1,5 tỷ USD. Các công ty hàng đầu cũng bắt đầu thu hút lập trình viên bằng cổ phiếu, phố Wall bắt đầu kiếm tiền nhờ cổ phiếu công nghệ thay vì đọc báo cáo tài chính và các nhà đầu tư liên tục rót tiền. Mọi người bắt đầu xuất hiện sự tự tin thái quá và lạc quan một cách bất thường tạo nên hiệu ứng FOMO đối với nhiều nhà đầu tư mới, cả nước Mỹ trong nửa sau thập niên 90 mang nặng tâm lý đầu tư, đặc biệt là vào các công ty công nghệ. Ước tính số lượng hộ gia đình tham gia đầu tư chứng khoán lên đến con số 70% , số lượng các VCs cũng tăng lên khoảng 10 lần cùng với đó là lượng tiền mỗi quỹ nắm giữ vào khoảng 300 triệu USD cùng quy mô nhân sự hàng nghìn người. Tất cả đã tạo nên một bong bóng khổng lồ.
Bong bóng phát nổ
Đầu năm 2000, sau sự cố Y2K cùng với việc các chỉ số như sản lượng thiết bị doanh nghiệp tăng 74%, chi phí xây dựng tăng 35% trong khi lượng hàng hoá tiêu thụ chỉ tăng 18% đã khiến FED bắt đầu nhận ra rằng nền kinh tế Mỹ đang tăng trưởng một cách quá nóng và vội vã tăng lại lãi suất ngân hàng với mong muốn kìm lại đà tăng này đồng thời trong đầu mọi người cũng đã bắt đầu hoài nghi về sự nhiệm màu của những công nghệ mà họ đang đầu tư vào. Việc hút dòng tiền ra khỏi thị trường cùng với lãi suất tăng khiến nhiều chuyên gia cho rằng một số công ty công nghệ có thể phá sản khi không thể trả đủ lãi vay ngân hàng.
Ngày 10/3/2000, chỉ số NASDAQ đạt đỉnh 5048,62 điểm (gấp khoảng 200 lần chỉ số P/E thực tế của nó), bong bóng “Dotcom” đạt điểm cực thịnh cùng với thương vụ sáp nhập lịch sử giữa 2 gã khổng lồ AOL là Time Warner trị giá 165 tỷ USD với hy vọng chinh phục thiên niên kỷ của Internet (thương vụ này sau này được xem như là thỏa thuận tồi tệ nhất trong lịch sử). Ngày 13/3/2000, chính phủ Nhật Bản đưa tin họ chính thức rơi vào khủng hoảng, tài chính toàn cầu bắt đầu đưa tin xấu. Tại Mỹ, vụ kiện tụng của gã khổng lồ Microsoft với kết quả bất lợi trong một vụ chống độc quyền và phải chi trả một khoản tiền không nhỏ cũng ảnh hưởng lớn đến giá của cổ phiếu và cả chỉ số NASDAQ.
Bài báo “Burning Fast” của Barron’s – 1 tổ chức tài chính lớn tại Mỹ với nội dung vạch trần tình trạng của các công ty “Dotcom” lúc bấy giờ khi nhiều công ty đang phải chịu lỗ và không có khả năng sinh lời trong khoảng thời gian tới,chưa kể thậm chí có những công ty sẽ hết vốn trong 1 năm tới đã khiến cho quả bong bóng căng tròn này đột ngột vỡ tan. Các công ty lớn thậm chí bắt đầu đặt lệnh bán chính cổ phiếu của mình đi để chốt lời, kéo theo đó là nhiều nhà đầu tư bắt đầu bán tháo để chốt lời hoặc cắt lỗ dẫn đến làn sóng panic selling khiến cho thị trường chịu sự rung lắc mạnh mẽ. Các nhà đầu tư nhanh chóng tháo chạy, rút toàn bộ số vốn của họ ở các công ty “Dotcom” khi họ nhận ra rằng rất nhiều công ty có rất ít lợi nhuận và hoàn toàn không có cách nào để kiếm được lợi nhuận bền vững trong tương lai. Giá cổ phiếu giảm mạnh, các ngân hàng tăng lãi suất đối với các món tiền đã cho vay dẫn đến việc công ty lớn như Netscape, Yahoo, Cisco và Sun Microsystem mất đến 75% – 98% vốn hoá, nhiều công ty không hề còn vốn để tiếp tục hoạt động. Ước tính khoảng 1,75 nghìn tỷ USD đã biến mất khỏi thị trường khi NASDAQ hứng chịu lần giảm điểm lớn thứ 4 trong lịch sử (sát mốc 1000 điểm vào 2002) với mức giảm khoảng 77%. Như các quân cờ domino, các công ty “Dotcom” lần lượt sụp đổ, những công ty đã từng được định giá lên đến hàng trăm tỷ USD giờ không khác gì những công ty rác.
Bong bóng Dotcom cùng với sự kiện 11/9 đã khiến cho nước Mỹ đi vào khủng hoảng, hơn 400.000 công việc IT biến mất. Hầu hết các công ty tuyên bố phá sản, gay cả cổ phiếu của các công ty blue-chip như Cisco, Intel cũng mất hơn 80% giá trị. Bong bóng cuối cùng đã vỡ. Nó khiến nhiều nhà đầu tư phải đối mặt với sự thua lỗ nặng. Cùng với đó là sự sụp đổ của nhiều công ty Internet. Các công ty nổi tiếng còn sống sót sau đó bao gồm Amazon, eBay và Priceline và phải mất hơn 15 năm sau đó chỉ số NASDAQ mới có thể trở về đỉnh cũ sau sự sụp đổ.
Bài học từ quá khứ
Chúng ta đang sống trong một thời đại kỹ thuật số, có lẽ ai trong số chúng ta cũng hiểu được những giá trị trong cuộc sống mà Internet đã mang lại. Bản chất của Internet không hề xấu, nó là sự phát triển cho xã hội loài người. Nguyên nhân chính dẫn đến bong bóng Dotcom xảy ra có thể đến từ nhiều phía tuỳ vào quan điểm của mỗi người, nhưng một trong số đó chính là những sự thịnh vượng hão huyền cùng những ấn tượng mơ hồ về một thời đại Internet thần kỳ khiến nhiều startup ra đời với vẻ ngoài hào nhoáng mang trong mình sứ mệnh hướng đến tương lai nhưng lại có mô hình hoạt động xa vời thực tiễn. Bên cạnh đó là các nhà đầu tư mù quáng chạy theo lợi nhuận và niềm tin về một tương lai với Internet thần kì mà không thực sự hiểu nó hay ít nhất là hiểu công ty họ đang đầu tư thực sự làm gì.
Bong bóng hình thành trong vòng 5 năm và đã để lại rất nhiều bài học xương máu về giá trị cốt lõi của công nghệ cho sau này, chúng ta không thể phủ nhận nhờ có nó mà việc ứng dụng công nghệ, máy tính vào sản xuất trở nên phổ biến hơn, góp phần không nhỏ vực lại nền kinh tế Mỹ sau này, thậm chí còn có những công ty đã phát triển mạnh mẽ hơn sau sự sụp đổ và vươn tầm thế giới như Amazon, eBay,… Người hùng hay tội đồ là tuỳ thuộc vào quan điểm mỗi người nhưng qua bài học này mình hi vọng mọi người sẽ có thêm một cái nhìn khác về phương thức đầu tư của bản thân. Tiền chúng ta khó khăn để kiếm được, đừng dễ dàng vứt nó vào những gì chúng ta không thực sự hiểu, giàu có không dành cho số đông.
Tổng kết
Trên đây là nội dung về bong bóng Dotcom diễn ra vào cuối thiên niên kỷ trước, nó đến từ sự phát triển quá nhanh và không bền vững khi giá cổ phiếu của các công ty tăng quá nhanh và vượt xa khỏi giá trị thật của chúng. Những câu chuyện trong quá khứ luôn có tác động nhiều hơn là những bài học đơn thuần, mình hi vọng qua bài viết này, anh em sẽ có thêm những kinh nghiệm và góc nhìn đầu tư đa dạng hơn cho bản thân. Chúc anh em thành công.
