Elon Musk, Charlie Munger, Warren Buffett, Jeff Bezos hay Naval Ravikant là những hình mẫu lý tưởng đại diện cho hình ảnh những con người thành công. Hầu hết ai trong chúng ta cũng có mong ước đạt được thành công như họ, do đó, con người ta thường đặt ra câu hỏi: Bí quyết thành công của họ là gì ? hay phương pháp nào đã đưa họ chạm đến thành công ?
Câu trả lời có lẽ không bao gồm 1 đáp án, mà là sự kết hợp của nhiều yếu tố. Kể đến như sự kiên trì, sáng tạo hay một chút “điên” ở trong đấy. Song, điều quan trọng nhất nằm ở cách họ nhìn nhận và đánh giá vấn đề. Như ở bài viết về thiên kiến nhận thức – Bias trước đã đề cập, mọi quyết định của chúng ta thường bị những thiên kiến này chi phối và dẫn đến sai lệch. Để giải quyết vấn đề nan giải ấy, cả 5 con người thành công trên, tuy làm việc ở những lĩnh vực khác nhau, nhưng lại đều đưa ra một giải pháp chung. Đó là Mental Model
Mental model là gì ?
Thật khó để giải nghĩa hay tìm được một từ tương đương trong tiếng Việt. Có thể hiểu, mental model là cách thức chúng ta suy nghĩ, lý luận vấn đề. Hiểu và sử dụng mental model là công cụ giúp chúng ta mỗi khi gặp những vấn đề, thử thách nan giải. Từ đó, ta có thể đưa ra hướng giải quyết hợp lý, dài hạn mà không bị phụ thuộc vào các vấn đề khách quan hay kể cả thiên kiến nhận thức.
Nhưng có một trở ngại lớn, bộ não chúng ta lại không hề muốn thích nghi với mental model. Những bản năng, được truyền lại từ tổ tiên, trong tiềm thức của bộ não con người ta, luôn ưu tiên sự thoải mái.
Chỉ số ít, thật sự rất ít, có thể duy trì sử dụng mental model hằng ngày. Và số ít ấy là những người đạt được những thành công to lớn trong lĩnh vực của họ.
Nếu Khổng Tử từng nói rằng: “Con người ta có đến 2 cuộc sống, cuộc sống thứ 2 bắt đầu chỉ khi nhận ra ta chỉ có một”. Mental model sẽ là thứ giúp ta nhận ra và sống cuộc đời thứ 2.
Lợi ích của Mental model
Tóm gọn lại, Mental model mang lại cho chúng ta 2 giá trị to lớn:
- Hiểu sâu và đánh giá về cách mọi thứ vận hành
- Ra những quyết định đúng đắn hơn
2 giá trị trên sẽ ảnh hưởng mọi hoạt động trong cuộc sống. Vì cuộc sống là một chuỗi quyết định, khi có quá nhiều quyết định cần phải thực hiện, chắc chắn ta sẽ gặp vấn đề với tính chính xác. Nhưng với Mental Model, mớ dây rắc rối ấy sẽ dễ dàng được gỡ bỏ trong cuộc sống hằng ngày.
Vậy nếu khi chưa áp dụng mental model, chúng ta sẽ hành xử như thế nào ?:
- Chúng ta quên đặt câu hỏi, không hiểu được bản chất vấn đề. Trường hợp này chúng ta sẽ chẳng đi đến đâu.
- Chúng ta hành động theo bản năng, kinh nghiệm từ quá khứ hay các lời khuyên từng nhận được. Tuy phương pháp này có tốt hơn trường hợp đầu tiên, nhưng cũng chẳng hơn được bao nhiêu.
Để các định nghĩa trên trở nên rõ ràng hơn. Hãy cùng đến với 1 ví dụ nhé:
Giả sử rằng, cuối tuần này, chúng ta có một buổi chèo thuyền cùng bạn bè. Ta đang cảm thấy rất hào hứng bởi vì đây là lần đầu tiên chúng ta có trải nghiệm này. Nhưng có một vấn đề, chúng ta chưa biết cách chèo thuyền ?:
- Rất nhiều sẽ chọn cách lên Google, Youtube,.. và tìm “Cách chèo thuyền”
- Nhưng với Elon, Bezos hay với ai sử dụng Mental model, sẽ cố gắng tìm hiểu về bản chất của hành động ấy. Nguyên lý mái chèo đẩy thuyền ? Chèo xuôi hay ngược dòng nước ?…
Vì sao lại là Mental model ?
Quay trở lại với câu hỏi ở phần đầu của bài viết: Làm sao để thành công như Elon Musk, Jeff Bezos hay Naval ? Hay có thể hỏi, tại sao chỉ có những cái tên kể trên đạt được thành công lớn đến như vậy. Vì cần phải hiểu, có hàng triệu người ở bên ngoài thế giới, đều có IQ cao, đều chăm chỉ và cũng có may mắn. Nhưng tại sao là Naval, Elon hay Warren ?
Câu trả lời nằm ở việc, họ là số ít người dám bước ra, phá vỡ những quy tắc lỗi thời của hệ thống giáo dục. Ngẫm lại xem, liệu chúng ta có được học về tư duy phản biện hay Mental model tại trường học ? Chắc chắn là không rồi. Với Bezos hay Charlie Munger, bằng một cách nào đó, họ đã học được về Mental model và sử dụng thành thạo chúng. Một số đặc điểm đặc biệt của họ rằng:
- Họ suy nghĩ, đặt ra những ưu tiên và thường xuyên đánh giá lại chúng. Nhưng đặc biệt rằng họ sẽ không thay đổi chúng.
- Họ học cách vượt qua sự trì hoãn. Một khi họ đã tìm được một Mental model hữu ích, chắc chắn họ sẽ thường xuyên sử dụng.
- Họ luôn tìm cách chứng minh bản thân đã sai.
Nhìn chung, họ sẵn sàng bỏ mặc tất cả để được dẫn lối bởi sự tò mò, sự khao khát tìm ra bản chất thật sự của một vấn đề. Họ làm bằng cách nào ư ? Đương nhiên là với những Mental model.
Luyện tập Mental model
Hiểu và đánh giá về các hệ thống
Thế giới quanh ta là một mớ hỗn độn, phức tạp. Nhưng bản thân ta có thể đơn giản hóa, bằng cách xem thế giới này như những hệ thống đang phối hợp với nhau. Và với Mental model, ta có thể đảo ngược từng hệ thống riêng lẻ để đào sâu vào.
Phương pháp ấy, nhìn thế giới như những hệ thống, sẽ giúp chúng ta nhìn thế giới hay kể cả các vấn đề với một góc nhìn đơn giản hơn. Những hệ thống này sẽ không hoạt động độc lập, mà có liên kết với nhau. Để dễ hình dung hơn, mọi người hãy tưởng tượng đến hình ảnh của những chiếc bánh răng đang làm việc với nhau trong một dây chuyền.
Câu hỏi tiếp theo rằng: Tại sao lại phải là những hệ thống ? Là vì, ở góc nhìn này, ta có thể sử dụng Mental model để phân tích, đảo ngược sự vận hành của hệ thống, từ từ đào sâu, bỏ qua những vấn đề xung quanh để tìm thấy cốt lõi của vấn đề. Giống như cách ta gỡ bỏ những chiếc hộp bảo vệ bên ngoài, để nhìn thẳng vào những chiếc bánh răng đang chuyển động.
Dưới đây là các kiểu Mental model có thể sử dụng để đánh giá:
Tư duy nguyên bản – First Principle Thinking
Để hiểu và đánh giá bất cứ thứ gì, ta cần nhìn thấy bản chất của chúng. Và Tư duy nguyên bản sẽ giúp ta điều này. Kiểu Mental model này cho phép ta tìm về cốt lõi của vấn đề, từ đó mới xây dựng lên những câu trả lời hiệu quả.
Nhắc tới First Principle, ta không thể không nhắc tới Elon Musk, một người sử dụng tư duy này rất thành công, và SpaceX là thành quả của nó. Khoảng vào tháng 2 năm 2002, tại Moscow, Elon đã lần đầu lên ý tưởng về một công ty tên lửa vũ trụ thương mại, nhưng với giá thành rẻ. Tại thời điểm đó, để phóng một tên lửa vận tải 250kg sẽ tiêu tốn 30 triệu USD, và Musk đã cam kết rằng, con tàu đầu tiên của Space Exploration mang tên Falcon 1, sẽ trọng tải được 635kg chỉ với chi phí 6,9 triệu USD.
Đối mặt với một hệ thống, một vấn đề phức tạp ấy. Elon đã chọn cách đơn giản hóa chúng cùng với First Principle Thinking. Cụ thể là với những câu hỏi như:
- Tên lửa được chế tạo bằng vật liệu gì để giảm chi phí ?
- Thiết kế như thế nào để tối ưu ?
- Loại nhiên liệu nào sẽ được sử dụng ?
- Động cơ đẩy nào sẽ hợp lý ?
- …
Đúng như thế, Elon cùng SpaceX đã tự mình xử lý những vấn đề nhỏ nhất. Dù vấn đề ấy có như thế nào, to lớn, rắc rối hay phức tạp. Hãy chia nhỏ, đào sâu, để tìm thấy bản chất và giải quyết chúng.
(Video Elon Musk nói về First Principle Thinking.)
Tư duy cải tiến – One Level Higher
Nếu Tư duy nguyên bản có thể hỗ trợ ta trong quá trình tìm giải pháp, thì tư duy cải tiến – One Level Higher lại có nhiệm vụ tối ưu câu trả lời vừa tìm được. Bằng cách liên tục tìm phương pháp tối ưu cho từng bánh răng trong hệ thống. Khi từng thành phần đã được tối ưu, chắc chắn cả hệ thống sẽ đạt được hiệu quả cao nhất.
Ví dụ: Ta có thể làm việc trong 2 năm để được tăng 20% lương, hoặc chọn cách đổi việc để được tăng 30% lương ngay lập tức. Trong trường hợp này, mức lương (bánh răng) đã được tối ưu hóa khi xét trong việc làm của bạn (hệ thống). Thậm chí, ta vẫn còn có thể cải tiến hệ thống việc làm của bản thân, bằng cách xem xét lại các bánh răng tiết kiệm, đầu tư hay tiêu xài,…
Cách ra quyết định đúng đắn
Chúng ta vừa chỉ thảo luận qua 1 nửa sức mạnh của Mental model: Hiểu và tối ưu các hệ thống. Phần tiếp theo, hãy cùng bàn về: Cách thức chúng ta ra quyết định.
Sở hữu kỹ năng ra quyết định tốt giúp ta nâng cao kỷ luật bản thân, loại bỏ những ảnh hưởng đến quyết định, và là bước quan trọng trong để chuyển sang sử dụng Mental model.
Hằng ngày, quá trình ra quyết định của chúng ta rơi vào 2 trường hợp:
- Lựa chọn ưu tiên – Phương án nào tốt nhất để lựa chọn ?
- Lựa chọn phân bổ – Ta nên phân bổ sự tập trung, thời gian hay sức lực như thế nào
Hãy cùng mình thử lấy một ví dụ về Lựa chọn ưu tiên: Khi mà trước mắt chúng ta có quá nhiều việc, quá nhiều dự án cần phải làm. Ta nên chọn việc nào để làm ?
Tư duy giảm thiểu nuối tiếc – Regret minimization
Theo Tư duy giảm thiểu nuối tiếc – Regret minimization, một kiểu Mental model. Để có được cảm giác hạnh phúc lâu dài, ta nên lựa chọn những công việc hay dự án, những cái mà khi ta đã già, ta sẽ thấy nuối tiếc vì chưa thể làm được những điều này.
Bộ não con người thường ưu tiên mục tiêu ngắn hạn mà bỏ quên tương lai. Do đó, Regret minimization là một loại Mental model rất quan trọng đối với cuộc sống chúng ta, nhắc nhở bộ não giữ kỉ luật để đạt được những niềm vui thực sự.
Với Regret minimization, Jeff Bezos đã thoát ra khỏi guồng công việc của Amazon và theo đuổi sở thích vũ trụ của mình. Ông đã thành lập công ty vũ trụ Blue Origin và cạnh tranh trực tiếp với SpaceX.
(Video Jeff nói về Regret minimization)
Quy tắc Pareto – Pareto Principle
Thường được biết với một cái tên thân thuộc hơn là quy tắc 80/20. Quy tắc Pareto cho rằng: 80% nỗ lực của chúng ta chỉ cho ra 20% kết quả. Do đó, hãy tập trung đầu tư vào 20% nỗ lực còn lại.
Ví dụ như 80% sự trì hoãn của chúng ta chỉ đến từ 20% các hoạt động vô bổ. Do đó, hãy thử giới hạn các hoạt động ấy, chắc chắn năng suất của chúng ta sẽ tăng lên đáng kể. Nhưng cũng đừng cố gắng loại bỏ 100% sự xao nhãng, điều đó chẳng thực tế và sẽ chẳng hiệu quả. Hãy tập trung vào 80/20.
Vấn đề của Mental model
Luyện tập tư duy, quy tắc nói riêng hay Mental model nói chúng là điều không dễ. Lý do là vì: Mental model yêu cầu chúng ta rời bỏ những suy nghĩ, hành động, những thứ mà ta đã quen theo lối sống cũ. Liên tục đặt câu hỏi chẳng khác nào xé nát những mục tiêu cũ của bạn. Và có thể rằng, ta sẽ tái cấu trúc lại nhận thức và nhận ra rằng, những thứ mình hiểu trong nhiều năm qua không đúng một chút nào cả.
Con người chúng ta luôn đề cao sự chăm chỉ. Nhưng thực tế, chăm chăm làm việc mà không đặt câu hỏi “Liệu có thứ gì tốt hơn không?” hay “Mình có thể cải thiện công việc không”, thì cũng chỉ là một sự biểu hiện của lười biếng. Ai trong chúng ta cũng mong có được một trạng thái công việc ổn định, nhưng đắm chìm quá sâu vào nó lại là câu chuyện khác.
Mãi trôi theo dòng chảy ấy, con người sẽ mất đi quyền tự quyết. Có thể gọi đây là trạng thái tê liệt – là kẻ thù lớn nhất của Tư duy phản biện. Đây cũng là biểu hiện rõ ràng nhất cho một người đã hoàn toàn từ bỏ các Mental model, vì Mental model sẽ giúp anh ta tự điều chỉnh cuộc sống của mình.
Áp dụng thực tế
Lượng lý thuyết trên đã là tương đối, còn thực tế thì sao ? Dưới đây là danh sách các Mental model được mình đề xuất, dựa trên mức độ áp dụng thường xuyên, dễ dàng áp dụng và có độ chính xác cao.
Để tối ưu các hệ thống:
- Tư duy cải tiến – One level higher: Xác định mức cao nhất có thể tối ưu. Cải thiện từng bánh răng của hệ thống.
- Lý thuyết ràng buộc – Theory of constraints: Thế giới đưa ra rất những khuôn mẫu để hướng dẫn chúng ta đạt được kết quả tốt. Hãy thử thật nhiều cách để tìm ra phương thức mang lại kết quả cao nhất.
- Tư duy nguyên bản – First Principle thinking: Xây dựng giải pháp bằng cách nhìn vào bản chất vấn đề
Vậy, có thể thấy quy trình này sẽ diễn ra: Dùng tư duy cải tiến để xác định vấn đề, các điểm cần cải tiến → Sử dụng Lý thuyết buộc để xử lý → Khi đã xây dựng được một hệ thống mới hoặc không thể cải thiện thêm, sử dụng Tư duy nguyên bản để phá vỡ cấu trúc, xây dựng lại một hệ thống mới.
Để ra quyết định
- Tư duy giảm thiểu nuối tiếc – Regret Minimization: Sử dụng đối với những quyết định lâu dài. Xem rằng những lựa chọn nào có thể khiến bản thân trong tương lai nuối tiếc, nếu hiện tại không thực hiện.
- Quy tắc Pareto – Pareto Principle: Sử dụng đối với những quyết định trung hạn. Tập trung vào 20% nỗ lực để tạo ra 80% kết quả.
- Quy tắc ICE (Impact, Confidence, Easy): Khi gặp những quyết định ngắn hạn. Hãy đánh giá mọi phương án với thang điểm 10, bằng câu hỏi về sự ảnh hưởng nếu thành công, tự tin của bản thân hay mức độ dễ thực hiện. Phương án có điểm số cao nhất là điều bạn nên ưu tiên.
- Ma trận Eisenhower: Sử dụng trong trường hợp cấp thiết. Lập một ma trận 2×2 (như hình dưới đây) để lựa chọn công việc ưu tiên.
Ma trận Eisenhower
Tổng kết
Để phát triển, thứ chúng ta cần không phải là động lực, mà là sự kỉ luật. Kỉ luật luyện tập Mental model sẽ mang lại cho chúng ta một cuộc sống mới hơn, thú vị hơn và cả thách thức hơn. Kể cả trong đầu tư, nhất là với một thị trường tràn ngập thông tin như crypto. Ta cần phải giữ cho cái đầu của mình thật lạnh, thật tỉnh táo để đưa ra những quyết định đúng đắn.
Hãy cùng CoinF luyện tập Mental model. Kiên trì và thành công sẽ đến với chúng ta.
